Prof.Dr. Haydar ÖZTAŞ

İbn-i Sina'nın sihirli ilacı olarak  Vargit çiçeği (Colchicum sp.) olarak bilinen zehirli yabani çiğdem türlerinden elde edilen kolşisinin, COVID-19’un tedavisinde faydalı olduğu son günlerde bazı bilim insanları tarafından ileri sürülmektedir.  Bu yazıda halk arasında Vargit çiğdemi (Colchicum) olarak bilinen, soğukların başladığı güz günlerinde ve baharın yavaş yavaş geleceğini düşündüğümüz Şubat ayında karların arasında gördüğümüz bu bitkinin tıbbi özellkleri çok eskiden beri bilinmektedir. Kısaca irdeleyelim.

Bitkinin Latince ismi Colchium isimli antik çağlarda Doğu Karadeniz Bölgesi’nde bulunan bir kasaba isminden gelmektedir. Bitkinin tıbbi özellikleri özellikle Anadolu’da İlkçağlardan beri bilimektedir. Bitki ve bu bitkiden elde edilen ektraktlar yüzyıllardan beri  sinirsel bozukluklar, multiple skleroziz, Akdeniz humması, hepatik siroz, safra kesesi hastalıkları, amiloidez, Behçet Hastalığı, yalancı guatr, scleroderma, gibi bir çok hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır.

Kolşisin Colchium  türlerinde bulunan ana aktif madde olup, bitkinin kökünde (soğancık) yaklaşık olarak % 0.6 civarında bulunur. Ancak bazen % 1’ in üzerinde olduğu bilinmektedir. Kurutulmuş yaprak ve çiçekleri tazeleri ile aynı oranda kolşisin içerir, ancak bitkinin kurutulmuş çiçekleri ve tohumlarının yapraklara görev 15 kat daha fazla kolşisin içerdiği bilinmektedir. colchicerine, colchamine, colchicoside, demethyl-3-colchicine, cornigerine, and 2-demethylcolchifoline bu bitkiden izole edilen diğer biyo aktif maddelerdir. Kolşisin ısı ve kaynatma sonucu yapısı bozulmaz ve sıcak suda kimyasal yapısı ve özelliği  çok az zarar gören bir maddedir.

Kolşisin geleneksel tıpta ağızdan alınarak  en fazla gut ve diğer bir kısım hastalıkların  tedavisinde kullanılır. Ancak tüm kullanımların doktor kontrolünde olması zorunludur.

Mide-bağırsak rahatsızlıkları için iyi geldiği kabul edilen kolşisinin ishal, beslenme bozukluğu, steatorrhea (dışkıda yağ fazlalığı) rahatsızlıklarına da iyi geldiği bilinmektedir. Kısmen toksik etkiye sahip olup, fazla alınmasında ciddi gastrik rahatsızlık ortaya çıkar.  Hücre bölünmesinin durmasına sebep olmaları nedeni ile normal hücrelerin gelişimini engelleyici etkiye sahip olabilir. Kolşisin hücrelerde mitoz evresinde  mikrotübüllerle etkileşerek mitozu durudurucu etkiye sahiptir, bu yolla hücre gelişimini engelleyebilir. Bu nedenle kanser ilaçlarının yapımında da kullanılmaktadır. Vinblastin ilacının ana maddesi kolşisindir. Ayrıca hücre zarında siklik adenozin monofosfatla (cAMP) etkileşerek hücre gelişimini önler.

Kronik hepatitits ve siroz gibi virus kökenli hastalıkların seyrini olumlu etkilediği, kollojen sentezini azalttığı, kollojenlerin parçalanmasını artırdığı, bu nedenle hastalığın seyrini yavaşlattığı ve yaşam süresini uzattığı sonucuna varılmıştır. Bu nedenle deneysel ve klinik yeterli very olmamasına ragmen COVİD-19 üzerinde etkili olması kuvvetle muhtemeldir.

Deney hayvanlarında  yapılan çalışmalar kolşisinin DNA’da mutajenik ve  embriyo gelişiminde teratojenik etkiye (anne karnındaki fetüste gelişim anormallikleri) sahiptir, ancak insan fetüslerinde herhangi belirgin bir mutajenik etki saptanmamıştır. Kolşisin ile muamele edilen erkeklerde spermlerinde sperm anormallikleri tespit edilmiştir. Kromozom anormalliklerine sebep olması nedeni ile Down sendromu’ nda artışa sebep olabileceği düşünülmektedir.  Beslenmeye bağlı olarak anne sütünde kolişisin tespit edilmiş olup, hamilelik için erkek ve kadınların kolşisinden uzak durmaları önerilmektedir. Tedavi evresinde bağımlılık yapabilen bir maddedir.

Ayrıca karaciğerde  geniş kullanımlı bir enzim olan sitokrom P450’nin subsratı olarak görev yapabilir. Bu nedenle fazla alımı karaciğerde enzim inhibisyonuna neden olabilir. Buda bir kısım yaşamsal  karaciğer enzimlerinin çalışmasına izin vermeyebilir. Meralarda otlayan hayvanlarda koloşisine bağlı zehirlenmeler ortaya çıkabilir veya bu hayvanların sütünün tüketilmesi ile kolşisinin erkek ve kadınlara geçerek yumurta ve sperm anormalliklerine neden olablm esi mümkün görünmektedir.

Çocukların hayvan sütü ile kolşisin maddesini almaları sonucu zehirlenme vakaların görüldüğü klinik olarak bilinmektedir.. Soğanlı bir bitki olan Vargit çiğdeminin soğanlarının insanlar  tarafından  diğer soğanlı  bitkilerini soğanları ile karıştırmaları sonucu nadir de olsa tüketilmesi görülen bir durumdur. Bitkinin soğanlarının alması ile zehirlenmeler ortaya çıkabilir.

Tozlarının kazaen burundan fazla solunması benzeri şekilde zehirlenmelere neden olabilir. Ağız yoluyla alınması durumunda ağız ve boğazda yanma, aşırı susama, mide bulantısı, kusma görülür. Karın ağrısı ve devam eden ishal kalın bağırsağın mukoz tabakasının zarar görmesine sebep olabilir, bu da sinidirim sisteminde su ve elektrolit dengesinin bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkan bir durumdur.

Bu nedenle tıbbi olarak faydalı olduğu bilinen bu zehirli bitkinin tüketiminde  zehirlenmelere karşı uyanık olunması gerekmektedir.