İnsan denen varlık, Sonsuz Yüce Yaratıcının ifadeleri ile Ahsen ve Ahsen-i takvim üzere yaratılmıştır!. Tabii ki Sonsuz Yaratıcı Ahsen-i takvim üzere yarattığı ve yine güzel bir şekilde dünyada yaratmış olduğu diğer bütün nimetleri de onun emrine vermiştir! Öbür âlemde iman ehli insanın emrine verilen ve serilen nimetleri tabii ki bilemiyoruz! Sonsuz Yaratıcının Kuran'daki ifadesi ile öncelikle İman ehline ve tüm insanlara hitaben, çevir bak etrafına bir kusur ya da eksik görebilir misin? Elbette ki göremeyeceksin!. Tekrar tekrar bir daha çevir bak âlemde eksik ya da noksan bir şey görebilecek misin, şeklinde uyarı ve ikazlarda bulunmaktadır! Peki, Sonsuz Kudret Sahibi Yüce Allah, Ahsen-i takvim üzere yarattığı ve diğer yaratmış olduğu her şeyi de insan denen varlığın emrine inhisar ettiği bu varlıktan bunların karşılığında ne beklemektedir?! Hiçbir şey desek herhalde yanlış olmaz! Şimdi diyeceksiniz ki olur mu canım böyle bir şey, dediğinizi de duyar gibiyim! Sonsuz Yaratıcı, dünyada iken sadece ve sadece iyi bir İnsan ve Kul olmamızı talep ediyor! Hz. Peygamber s.a.s.'de, İyi İnsanı; 'elinden ve dilinden başka insanlara zarar gelmeyen insan' olarak ifade buyurmaktadır! Bir başka Kuran ayetinde; "Allah müminlerden canlarını ve mallarını, karşılığında cenneti onlara vermek suretiyle satın almıştır" buyurmaktadır! Başkaca bir talebi var mıdır?!
Peki, Ahsen nedir? Ahsen-i takvim ne demektir? Ahsen, güzel olmak manasına gelen hüsün kökünden türetilmiş olup genel olarak başkasına iyilik etmek ve yaptığı işi güzel yapmak şeklinde iki anlamda kullanılmaktadır. Bir insanın gerçekleştirdiği işin ihsan seviyesine ulaşabilmesi için hem neyi nasıl yapması icap ettiğini iyi bilmesi, hem de bu bilgisini en güzel biçimde eyleme dönüştürmesi gerekir. Ahsen'i takvim, And olsun ki biz insanı en güzel şekilde yarattık, mealindeki ayette geçmektedir. Yaratıkların en mükemmeli olan insandaki güzelliğin kaynağı, Allah’ın onu tesviye etmesi, kendi eliyle yaratıp ruhundan üflemesi, kendi sureti üzere yaratması ve onu yeryüzünde kendine halife kılmasıdır. Hz. Ali r.a. İnsanlar işlerini ihsanla yapmalarına göre değer kazanır, buyurmaktadır!. İhsan, yaptığını güzel yapmak şeklinde özetlenen ve kulun Allah’a karşı hissettiği derin saygı, bağlılık, itaat, ruhunu ve bulunduğu ruh halinin ürünü olan iyi davranışları kapsar. İhsan, Muhsin ve Ahsen kelime olarak aynı kökten gelmektedir! Hz. Peygamber s.a.s. 'İhsan Allah’ı görür gibi yaşamak ve ibadet etmektir; çünkü sen O’nu görmesen de, O seni görmektedir', buyurmaktadır!.
Peki, Ahsen-i takvim olarak yaratılan ve diğer yaratılmış olan her şey de onun emrine verilen insan, nasıl Esfel-i safilin derekesine düşebilir? Nasıl ve neden olabilir? Esfel-i safilin, dünyada iken aşağıların en aşağısı, sefillerin en sefili ve cehennemin en derin azap mahalli, şeklinde tarif edilmiştir! İnsan denen varlık, aynı zamanda nihayetsiz tedenni ve alçalma kabiliyetine de sahiptir. Dünya imtihanı içinde bir insan tedenni ve terakki arasında gidip gelebilir! Terakki ve tekâmülde nasıl sayısız mertebe ve ara tonlar olduğu gibi tedenni ve alçaklıkta da vardır!. Çünkü dünya hayatı ve dünya nimetleri tatlıdır! Dünyalık makam, mevki, para, mal, mülk, kadın, siyasi kaygılar, güç ve iktidar ise çok daha tatlıdır! Peki, dünyadaki bu kadar nimet, mal, mülk, güç, iktidar ve makam için kaygı duymaya ve kavga etmeye, olmadık taklalar atmaya, birilerini karalamaya ve hem Dünyamızı, hem de sonsuz alemi karartmaya değer mi?! Bu dünyada kalıcı olan nimetler için Alay-ı illiyyun derecesine çıkmak varken, bu nimetlerle imtihanımızdan kaynaklı Esfel-i safilin derekesine düşmeye değer midir?! Bilemiyorum ki! İnsanın dünyalık bu nimetler karşısındaki duruşu ve tercihleri nerde olduğunu ifşa edecektir! Dünyalık nimetler karşısında insan denen aciz varlık bazen tabii ki zaafa düşebilir! Bir Müslüman günahı ile Esfel-i safiline düşebilir, fakat tövbe ve istiğfar ile tekrardan temizlenebilir. Çünkü Allah'ın rahmet, mağfiret ve affı geniştir! Yeter ki İmanı noktadan bir zafiyete düşmesin! Biz insanı Ahsen-i takvim üzere, en güzel şekilde yarattık. Sonra insanların bir kısmını bu güzel surette yaratılmaları nimetinin şükrünü yerine getirmediklerinden, yani küfürleri ve isyan etmeleri sebebiyle Esfel-i Safilin derecesine indiriveririz! Yeniden ve tekrardan, İman edip, tövbe edip ve Salih amel işleyenler bundan müstesna, onlar için çok büyük bir mükâfat vardır, buyrulmaktadır!.
Alay-ı illiyyun ise İnsanın manen mazhar olabileceği terakki ve tekemmül seviyesidir. Yücelerin en yücesi, en ileri nokta ve cennetteki üstün makam şeklinde ifade edilir! İnsan zaten bunun için yaratılmıştır! Yani dünyada iken İnsan olarak Kemalat derecesine erişebilmek için! Kutsal kitabımız Kuran'da; O ki, ölümü ve hayatı yarattı, hanginizin amelce daha güzel olduğunu imtihan için ve O, bihakkın galiptir ve çok yarlıgayandır, buyurmaktadır!. İnsan denen varlık nefsi mutmaine makamına ermeden cennete giremeyeceği ifade edilir! Her nefsin bir âlemi, bir seyri, bir hâli, bir yeri, bir müşahedesi, bir ismi ve bir nuru vardır. Nefsin derece ve şubeleri en aşağıdan en yüksek makama doğru; Nefsi Emmare, Nefsi Levvame, Nefsi Mülheme, Nefsi Mutmainne, Nefsi Razıye, Nefsi-i Marziyye ve Nefsi Kamile / Safiye şeklinde sıralanır!
Hz. Mevlana der ki: Aradığın ancak sensin, Sen...
Eğer sen, can konağını arıyorsan, bil ki sen cansın.
Eğer bir lokma ekmek peşinde koşuyorsan, sen bir ekmeksin.
Bu gizli, bu nükteli sözün manasına akıl erdirirsen, anlarsın ki
Aradığın ancak sensin, Sen.
Madendeki inciyi aradıkça madensin.
Ekmek lokmasına heves ettikçe ekmeksin.
Şu kapalı sözü anlarsan, anlarsın her şeyi;
Neyi arıyorsun, Sen Osun.
Senin canın içinde bir can var, o canı ara!
Beden dağının içinde mücevher var, o mücevherin madenini ara!
A yürüyüp giden sofi, gücün yeterse ara;
Ama dışarıda değil, aradığını kendinde ara..