“Ney anlamayana saz, anlayana aşk”

Konya’da Neyzen Kurtuluş Çayır, uzun yıllardır gönül verdiği "ney"in hem yapılışını hem de üflemesini ücretsiz öğreterek, bu kültürü her millet insana ayırt etmeksizin  yaşatmaya çalışıyor. 

Kurtulmuş Çayır sizi tanıyabilir miyiz?

1960 Ankara doğumluyum. Selçuk Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü mezunuyum. Emekliyim.  O dönemde yani 1979 yılında Belediye Konservatuarı açıldı,  hem okula hem de konservatuarı gidiyordum. Orada ney, ud, keman ve kanun gibi müzik aletleri çalınıyor öğretiliyordu. Sadrettin Özçimi ve Necati Çelik hocalardan ders aldım. Bu bir süre devam etti.12 Eylül’den sonra kapatıldı. Evlerde çalışmaya başladık. Sadrettin hocayla yaklaşık 2 seneye yakın bir çalışmamız oldu. Daha sonra ben okula daha ağırlık verdim. Neyden biraz geri kaldım. Bu süreç yaklaşık bir 30 sene sürdü. Ancak tamamen unutmadım. İki sene meşk etmekten dolayı geriledi ancak unutmadım. Emekli olduktan sonra Mevlana türbesine yakın bir yerde bir dükkân vardı oraya arkadaşlarım çağırdı. Burada hem ney öğretmeye hem de çalmaya yeniden başladım. 7 yıldır da devam ediyorum. O yüzden kendimi çırak olarak tabir ediyorum, bu işin üstadı değilim ancak en iyi şekilde yapmaya çalışıyorum.

Ney yapımında söz eder misiniz?

Ney yapımında kamış çok önemli yer tutuyor. Dünyanın her yerinde kamış var. Bambu ya da şeker kamışı değil. Her kamıştan ney olmuyor. Ney olacak kamışlar Türkiye’de genelde Akdeniz bölgesinde yetişir. Doğu Akdeniz bölgesinde Mısır Nil nehri civarı bir de Marsilya’da bulma ihtimali var. Yani en güzel kamışlar Türkiye ve Suriye’de bulunuyor. Düşünün 30 ila 40 milyon kamıştan bir tane ney çıkıyor. Bunun sebebi boğumlar ve aralarının olmasıdır. Boğum aralarının eşite yakın şekilde azalması lazım bu ölçü yüzyılların birikimiyle oluşturulan bir ölçüdür. 10 bin yıllık bir tarihi var. Kamışlar kışın toplanıyor. En az güneş görmeden 1 sene hava alan yerde kurutulması lazım. Hatta 3 ila 5 sene kurursa daha güzel ses verir. Daha sonra düzeltme işlemine geçiyoruz. Bu işlemi ısıyla yapıyoruz. İçini boşaltıyoruz, delikleri açıyoruz. Baş pareyi geçiriyoruz. Eskiden teknoloji gelişmemişti ve malzeme bulmaktan güçlük çekildiği için manda boynuzu ve fildişi kullanılırmış. Ama günümüzde hem yasak olması hem de bulmakta zorluk çekeceğimizden kullanmıyoruz.

NEYDEKİ 9 BOĞUMLA İNSANDAKİ 9 KIKIRDAK ARASINDA BAĞ VARDIR

Neydeki 9 boğum şartı nedir? Bir hikmeti var mıdır?

Neyin mutlaka 9 boğum olması gerekiyor. En arkası yarımdır, akordu tutturması lazım. Mevlevi kültüründe eski Türk tarihinde 9 sayısı kutsal demek doğru değil ama özel bir sayıdır. Mevlevi kültüründe 9 ve katları olarak görülür. Bunun hikmetini araştırdım. Göğüs hastalıkları uzmanı olan bir doktor arkadaşla 9 boğum olmayan bir ney yaptık. Akordu tutturduk ama ney sesi vermiyor. Mutlaka 9 boğum olması gerekiyor. Hz Mevlana bu konuda Mesnevisi’nde dolaylı olarak bahseder, neyin insanla fiziki olarak alakası vardır. Çünkü kıkırdak yapısı 9’dur. Bunları yeni yeni anlıyoruz. Tabii 8 boğumlu ney yok mu var, Hz. Mevlana Müzesi’nde bulunuyor. Aslında baktığımızda Sema Töreni’de 9 ve katları olarak yapılıyor. Sistem bu şekilde gelişmiş.
 

NEYİN ÜFLENDİKÇE İÇTEN DIŞA YANAR

Ney sizin için ne ifade ediyor?

Ney anlamayana saz anlayana aşktır.Çünkü gerçekten öyle işin içine girdiğinizde anlıyorsunuz.  Ney de ilk başta yanma durumu yoktur. Ne zaman üflüyorsunuz ondan sonra yanmaya başlıyor. Neyin için üflendikçe içten dışa koyulaşır. Mevlevi kültüründe insanı kâmil olma yolunda insan yandıkça olgunlaşır.

Bir neyin çok iyi ses çıkarması için kaç yıl üflenmesi gerekir?

Bir neyin çok iyi ses çıkarması için 50 yıllık üflenmesi lazım. Hz. Mevlana bütün bunları kitaplarında anlatıyor. Eşsiz bir medeniyetin üzerinde yaşıyoruz ancak farkında değiliz. Sahip olduğumuz değerlere sahip çıkmalı ve onları yaşatmalıyız. En önemlisi de okuduğumuzu iyi anlamalıyız.

53 ÇEŞİT NEY YAPILABİLİNİR

Kaç çeşit ney var?

13 çeşit olarak kabul ediyoruz. Mansur-şah mabeyni, Şah ney, Nispiye, Davud ney, bolahenk, süpürge, kız olmak üzere ney çeşitleri bulunuyor. Her sese ve notaya göre 53 çeşit ney yapılabilir. Türk müziğinde kullanılan 4 ila 5 i geçmiyor. Mevlevilerin üflediği neyler büyük neylerdir. Çok az insan bu işi hakkıyla yapıyor. Ney derin uhrevi bir ses verir, ney çalınmaz üflenir. Nefesle birlikte Allah’ın ismi Hu verilir

 En çok hangi ney tercih ediliyor?

Tercih edilecek ney kişiye göre farklılık gösterir. Kişinin nefesi ve boyuna göre değişiyor.

Genelde yüzde 99 kız neyi öneririz. Toplu kurslarda akort tutmayacağı için genelde kız ney verilir. Kendi çocuk öğrencilerime daha çok bolahenk ve süpürge ney veriyorum.

Şu ana kadar kaç öğrenciye ders verdiniz? Dersleriniz ücretli mi?

6 sene içinde 130 öğrencim oldu. Hepsi de bilgisayarımda kayıtlıdır. Öğrencilerimin içinde her kesimden insan var. Profesörü, öğretmeni, öğrencisi, doktoru gibi herkese derslerimi ücretsiz gönülden veriyorum. Ancak verim aldığım öğrenci sayısı 30 ila 40’ı bulur. 1 kız öğrenci ve 6’sı erkek öğrencim artık beni teknik olarak aşıyorlar. Kursumun belli bir saati yok. Herkes istediği zaman geliyor. Tarihimizde neyin alınıp satılması, ticaretinin yapılması ayıptı. Şu anki şartlarda satılmasında sakınca görmüyorum. Fakat Mevlevi kültüründen geldiğimiz için, dersinin ücretli verilmesini çok uygun görmüyorum. Bu nedenle yaşa, cinsiyete ve ırka bakmaksızın herkese ücretsiz ney yapımını ve üflemesini öğretiyorum.

Neyin müfredata dâhil edilmesini ister misiniz?

Çok isterim. Ancak mümkün değil neyi bilmesi üfleyebilmesi lazım. Üfleyenlerde bilmiyor ki neyi hangi dersi kim nasıl verecek. Ankara’da bir imam hatip okulundan teklif geldi. Ancak bırakıp gelemem dedim. Her milletten öğrencilerim var gönüllü olan herkese de öğretiyorum.

Herkes ney üfleyebilir mi?

Evet, üfleyebilir. Herkesin tek bir şeye ihtiyacı var o da “aşk” istektir. Yetenekli değilsem diyorlar, dünya çapında olmasınız diyorum. Bir insanın ney üflememesi söz konusu değil.

1 ila 2 dakika içinde yüzde 99 ses çıkartır. Kendi tekniğimle öğretmeye çalışıyorum. Tabii burada üfleme şekli ve dudak hareketi önemli diyebilirim. Gönüllü olmak sabırlı olmak ve istikrarlı olmak çok önemlidir.

İlgiyi nasıl değerlendiriyorsunuz?

Geçmiş yıllarda maddi ve manevi olarak daha çok memnunduk. Şu anda ilgi giderek azaldı.

Ülkemizde neyzen sayısı oldukça az neyzen olmanın teknikleri vardır. Çok güzel çalışmalar var ama anlaşılmada yetersizlikler olduğunu düşünüyorum. (Melek Sarıtaş)